طنازی های بزرگان؛ از سعدی شیرازی تا شفیعی کدکنی - وبلاگ گردشگر مدرن

به گزارش وبلاگ گردشگر مدرن، روزنامه خراسان: یکی از راه های بیان ضعف ها و عیب ها، استفاده از ابزاری به نام طنز است. وقتی شاعر یا نویسنده برای بیان منظورش دست به دامنِ طنز می شود، اتفاقاً سخنش بیشتر به دل مخاطب می نشیند و بیشتر هم اثر می کند.

طنز اصیل و فاخر، طنزی است که در عینِ ملاحت و شیرینی، مخاطب را به فکر وادارد، اما استفاده از طنز در گفتار و نوشتار ذوق خاصی هم می خواهد و هر کسی نمی تواند بیانش را با چاشنی طنز، شیرین و ملیح کند.

در طول تاریخ ادبیات فارسی، بزرگان بسکمک در شعر و نثر طنازی کرده اند که در این بین، عده ای صرفاً به طنزپردازی شناخته شده اند و عده ای به شعر و نثرشان چاشنی طنز را اضافه کرده اند، اما طنزپرداز صرف نیستند. در ادامه به مرور طنزپردازی های تعدادی از بزرگان ادبیات فارسی در دو دوره کلاسیک و معاصر می پردازیم.

عبید زاکانی

کمتر کسی است که نام عبید زاکانی به گوشش نخورده باشد. این شاعر و نویسنده قرن هشتم، یکی از بزرگ ترین طنزپردازان ایرانی است که البته استادان بزرگی مانند سعدی شیرازی داشته است.

چند نمونه از آثار طنازانه عبید عبارتند از: رساله اخلاق الاشراف، رساله دلگشا، موش و گربه، صد پند و.... جالب این که همین عبید زاکانی غزل عاشقانه هم سروده که مطلع یکی از آن ها این است: جانا بیا که بی تو دلم را قرار نیست/ بیشم مجال صبر و سرِ انتظار نیست. این، یعنی طنزپرداز بودنِ کسی به معنای آن نیست که او در دیگر مضامین ادبی، اثری ندارد یا قادر به طبع آزمایی نیست.

سعدی شیرازی

ما سعدی، شاعر بزرگ قرن هفتم هجری را بیشتر با غزل های عاشقانه اش می شناسیم، اما او طناز متبحری هم هست؛ نمونه اش نثر طنازانه او در کتاب گلستان و طنزپردازی هایش در کتاب بوستان است. پژوهشگران معتقدند سعدی کسی است که طنز را از شعر وارد نثر فارسی کرد و به این ترتیب راهنمایِ خوبی برای عبید زاکانی شد.

سعدی در اشعار و نوشته هایش بار ها از ضعف ها، مسائل و عیب های جامعه و حاکمان به زبان طنز با هدف اصلاحِ آن ها می گوید. به نمونه ای از طنز سعدی در گلستان توجه کنید: هندوی نفط اندازی همی آموخت. حکیمی گفت تو را که خانه نیین (از نی ساخته شده) است، بازی نه این است.

بهاءالدین خرمشاهی

شاید باورش هم سخت باشد که استاد بهاءالدین خرمشاهی، حافظ پژوه برجسته معاصر، نویسندگی اش را با طنز شروع کرده است. او در زمان انتشار مجله طنز و کاریکاتور گل آقا، با نام مستعار بخ بخ میرزا طنز می نوشت که یکی از آن ها ستونی به نام سر به سر با خیام بود.

خرمشاهی در این ستون بر رباعی های خیام نقیضه می سرود که یکی از آن ها این رباعی است: آن قصر که جمشید در او جام گرفت/ بگذاشت به بانک رهنی و وام گرفت/ آن گاه بساخت روی آن یک طبقه/ آن را به اجاره داد و آرام گرفت. از آخرین آثار طنازانه خرمشاهی کتاب طنز و تراژدی شامل مجموعه ای از حکایات و داستان های طنزآمیز اوست.

علی اکبر دهخدا

بیش از 40 سال از عمر علی اکبر دهخدا صرف نوشتن و تدوین لغت نامه شد، اما این تنها فعالیت این ادیب بزرگ معاصر نبود. او در 14 دی ماه 1276 با همکاری جهانگیرخان شیرازی و قاسم خان تبریزی، نخستین شماره نشریه صوراسرافیل را منتشر کرد.

دهخدا در این نشریه در ستونی با نام مستعار دخو، یادداشت طنز می نوشت و بعد ها نوشته های طنز انتقادی اش در صوراسرافیل را در قالب کتابی به نام چرند و پرند منتشر کرد. او علاوه بر نثر، در شعر هم طنز تلخ و گزنده ای داشت. ویژگی مهم طنز دهخدا، عشق و علاقه او به مردمِ زمانه و دلسوزی به حال آن هاست.

عمران صلاحی

یکی از مهم ترین طنزپردازان معاصر ادبیات فارسی که تأثیر به سزایی بر جریان طنزپردازی فارسی گذاشت، عمران صلاحی است. این شاعر و نویسنده بزرگ، زبان مردم کوچه و بازار را وارد طنز کرد: در کنج پیاده رو درختی/ با دست دراز و قامت خم/ می گفت به عابری شتابان/ در راه خدا به من کمک کن.

از جمله آثار طنز صلاحی می توان به این کتاب ها اشاره کرد: حالا حکایت ماست، ملا نصرالدین، یک لب و هزار خنده و کمال تعجب؛ البته فعالیت عمران صلاحی تنها به طنز محدود نمی گردد. او در ترانه سرایی، سرودن غزل عاشقانه، تصحیح متون فارسی و ترجمه هم فعالیت داشت.

شفیعی کدکنی

محمدرضا شفیعی کدکنی علاوه بر این که ادیب و پژوهشگر برجسته ای است، شاعر بی نظیری هم هست. یکی از ویژگی های مهم شعر شفیعی کدکنی طنز خاص و رندانه اوست؛ به عنوان نمونه به این رباعی که مفهوم تقابل سنت و مدرنیته را به طنز می کشد، توجه کنید: این مدعیان که هر چه دیدند نُوَش/ کردند به داس کهنه خود دروَش/ آری گله را چو روی واپس آری/ بی شبهه بز لنگ گردد پیشروَش.

بخش دیگری از طنز وی در شعر، به سال های دهه 40 تا پیروزی انقلاب اسلامی برمی گردد. او در این دوره از سازوکار های متنوع طنز تخریبی استفاده می کند. به یک نمونه از طنز او که در دفتر خطی ز دلتنگی آمده است، توجه کنید: پیش از شما، به سانِ شما، بی شمارها/ با تار عنکبوت نوشتند روی باد/ کاین دولت خجسته جاوید زنده باد!